සිදිගිය-එරල්-මුහුද

ඔය ගොල්ලෝ දන්නවා ඇති මේ ලෝකේ තියෙන සාගර වල ජල මට්ටම ඉහල යන ඒක නිරන්තරයෙන් සිද්ධ වෙන දෙයක් කියලා. මේ වගේ සාගර වල ජලමට්ටම ඉහල යන්නේ පරිසරයේ උණුසුම වැඩිවීම යන කාරණය මත අයිස් කදු ආදිය දියවීම කියන එකයි මේකට දෙන්න පුළුවන් හොදම පැහැදිලි කිරීම. හැබැයි මේ වගේ සාගර වල ජල මට්ටම ඉහල යන මේ කාලේ,ඒ දේ සම්පුර්ණයෙන්ම අනික් පැත්තට වෙන මුහුදක් ගැනත් අසන්නට ලැබෙනවා. ඒ තමයි කාලය සමග ජලය හිදී යන මුහුදක් ගැන. මේ මුහුද හදුන්වන්නේ ඇරල් මුහුද කියලා. සමහරු අරල් මුහුද/එරල් මුහුද කියලත් මේකට කියනවා. ඉතිං ඔය කියන ඇරල් මුහුද ගැන කෙටි විස්තරයක් තමයි පහල සරල සිංහලෙන් තියෙන්නේ.

මේ කියන ඇරල් මුහුද පිහිටලා තියෙන්නේ මධ්‍යම ආසියාවේ කසකස්තානය සහ උස්බෙකිස්ථානය කියන රටවල් වලින් වටවෙලයි. ඇත්තටම කිව්වොත් මේක ගොඩබිමෙන් වටවෙලා තියෙන මුහුදක් කියන එක තමයි වඩා නිවැරදි වන්නේ. මොකද මේක වෙනත් සාගර සමග සම්බන්ධයක් නැති නිසා.

ඉතිං මේ කියන ඇරල් මුහුද ඇති උනේ මේ ප්‍රද්ශයේ භුමිය මිට අවුරුදු ලක්ෂ 50 කටත් වඩා ඉස්සර කලෙක මුහුද මට්ටම වඩා පහතට ගිලා යාම බවයි දැනගන්නට තියෙන්නේ. මේ වගේ දේවල් වෙන්නේ මහා විශාල කදු පන්ති බිහිවීමේදී බවයි විද්‍යාඤයන් කියා දෙන්නේ. කොහොම හරි මේ වගේ මුහුදු මට්ටමට වඩා පහලින් ඇති උන භූමියට 'අමු' සහ 'සයිර්' කියන ගංගා දෙකෙන් ආපු ජලය එකතු වෙලා තමයි මේ මහා විශාල ගොඩබිමේ මුහුද ඇතිඋනේ.

මේ ඇරල් මුහුදේ විශාලත්වය ගැන කියනවා නං ඒක වර්ග කිලෝමීටර 68,000 ක් විතර වෙනවා. මේ භුමි ප්‍රමාණය ගැන කියනවා නං මේක අපේ රටේ භුමි ප්‍රමාණයත් වඩා චුට්ටක් විශාලයි. මොකද අපේ රටේ භුමියේ ප්‍රමාණය වර්ග කිලෝමීටර 65,000 ක් වගේ වෙනවනේ.

මේ කියන ඇරල් මුහුදේ ගැඹුරුම ස්ථානය මීටර් 68 ක් විතර වෙනවා කියලයි කියන්නේ. එ වගේම මෙහි ජලයේ ලුණු සාන්ද්‍රණය 1% ක් විතර වෙනවා.

ඉස්සර, කියන්නේ 1800 ගණන් වල මැද භාගේ ඉදලම මේ මුහුදේ නාවික යාත්‍රා එහෙම ගමන් කරන්නත් පටන් ගෙන තිබුනා. එ කාලේ මේක අයිතිවෙලා තිබුනේ රුසියාවට. කොහොම හරි පස්සේ කාලේ, 1950 න් පස්සේ වාගේ මේ මුහුදට මහා නරක කාලයක් උදාවෙනවා. මොකද මේ මුහුද තිබුන ප්‍රදේශයේ අයිතිය රුසියාවට අහිමි වෙලා උස්බෙකිස්ථානයට සහ කසකස්තානයට හිමි වෙන්නේ එ කාලේ.

උස්බෙකිස්ථානය තමයි ලෝකෙට අවශ්‍ය කපු නිපදවන ප්‍රධාන රට. ඉතිං මේ අය කරන්නේ මේ ඇරල් මුහුදට ජලය සැපයෙන 'අමු' සහ 'සයිර්' කියන ගංගා දෙක හරස් කරලා ඒවායේ ජලය ගොවිතැන් වලට සහ 'කපු' නිෂ්පාදනයට ලබාගන්න එක.

මේ නිසා මේ ඇරල් මුහුද ඉතාම ඉක්මනින් හිදී යන්න පටන් ගන්නවා. කොටින්ම කිව්වොත් 1960 දී මේ මුහුදේ තිබුන ප්‍රමාණයෙන් 90 % ක්ම දැන් හිදිලා ගිහිල්ලා ඉවරයි. තව අවුරුදු 20 ක් විතර යද්දී මේ ඇරල් මුහුදේ ඉතිරි වෙලා තියෙන ජලය ටිකත් හිදිලා ගිහිල්ලා මෙතන වැලි වලින් පිරුණු කාන්තාරයක් ඉතුරු වෙයි කියලයි විද්‍යාඤයන් කියන්නේ.

කොහොම උනත් මේ මුහුද සිදී යාම නිසා ඉතිරව ඇති භුමි ප්‍රමණයේ වගා කටයුතු සදහා යොදා ගන්න පුලුවන්ද කියලත් විවිද සංවිධාන හොයා බැලුවා. ඒත් ඒවාත් අසාර්ථක උනේ මේ භුමියේ තියෙන ලුණු ගතිය නිසයි.

පහලින් තියෙන්නේ මේ ඇරල් මුහුදේ ජායාරුප කිහිපයක්.

1) ඔය පහලින් තියෙන චන්ද්‍රිකා ජයාරුපයෙන් පෙන්නේ පසුගිය වසර 30 ඇතුලත මේකේ ජල මට්ටම හිදී ගොස් තියෙන විදිය තමයි.